Nocne niebo nad Łodzią - maj 2024

Miesiąc maj uważany jest przez wielu za najpiękniejszy okres w całym roku. Ciepłe wieczory zachęcają do spacerów pod rozgwieżdżonym firmamentem. Aby zachęcić do wyjścia w nocny plener, zacznijmy od przeglądu wiosennego, gwieździstego nieboskłonu.

Chyba najbardziej rozpoznawalnym układem gwiazd jest Wielki Wóz. To właśnie o tej porze roku ustawiony jest niemal dokładnie w zenicie. Nie wszyscy jednak wiedzą, że Wielki wóz, to nie jest gwiazdozbiór, lecz fragment większego obszaru należącego do konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy i na dodatek, jest to układ, który nigdy nie zachodzi w naszej szerokości geograficznej. Chociaż jest to gwiazdozbiór należący do grupy okołobiegunowych, to stanowi on znakomity punkt odniesienia, ułatwiający identyfikację najbardziej charakterystycznych obiektów nieba wiosennego.

Jeżeli przedłużymy dyszel Wielkiego Wozu w kierunku wschodnim, to natkniemy się na bardzo jasną gwiazdę – Arktura, należącego do konstelacji Wolarza. Jeżeli od Arktura przeciągniemy wzrok do południowego horyzontu, to napotkamy kolejną, wyróżniającą się jasną gwiazdę, o wyraźnie niebieskawym zabarwieniu. Jest to Spika, należąca do gwiazdozbioru Panny.

Bezpośrednio pod dyszlem Wielkiego Wozu dostrzeżemy konstelację Psów Gończych z najjaśniejszą gwiazdą Cor Caroli (Serce Karola). Nazwę nadał Edmund Halley na cześć angielskiego króla Karola z rodu Stuartów. Gwiazda ta może stanowić doskonały test dla przyrządów optycznych, bowiem jest to układ podwójny. Dwie gwiazdy położone blisko siebie możemy dostrzec już przez niewielką lornetkę.

Poniżej Psów Gończych, nasz wzrok przyciągnie grupa niezbyt jasnych gwiazd, ale wyróżniająca się w tej okolicy nieba zwiększonym zagęszczeniem. Jest to konstelacja Warkocza Bereniki.

Na wiosennym niebie zwraca również uwagę gwiazdozbiór Lwa. Łatwo go dostrzec przeciągając wzrok od Wielkiego Wozu w kierunku południowym. Najjaśniejsza gwiazda, to Regulus. Jej łacińską nazwę oznaczającą „małego króla” nadał Mikołaj Kopernik. Gwiazda ma masę oraz średnicę około 4x większą od Słońca. Wypromieniowuje 150 razy więcej energii oraz cechuje się szybkim ruchem wirowym. Pełny obrót wykonuje w czasie zaledwie 16 godzin, co sprawia, że jest silnie spłaszczona. Następstwem jest duża różnica temperatur między równikiem, a biegunami, która wynosi około 5 tysięcy stopni.

Najbardziej charakterystyczne obiekty wiosennego nieba

Wędrówkę po najciekawszych obiektach wiosennego nieba, warto rozpocząć od „kosmicznego potwora”, oznaczonego symbolem Ton 616. Jest to kwazar, a jednocześnie największa z odkrytych czarnych dziur o masie 66 miliardów razy większej od naszego Słońca. Znajduje się w gwiazdozbiorze Psów Gończych w pobliżu granicy Warkocza Bereniki. Czarnych dziur nie można zobaczyć przez teleskopy optyczne, gdyż nie emitują światła. Z pomocą przychodzą potężne radioteleskopy, rejestrujące promieniowanie radiowe dochodzące z otoczenia czarnych dziur. Zwykle jest tak, że materia, która ma przekroczyć horyzont zdarzeń, szybko wiruje wokół czarnej dziury i wysyła promieniowanie w całym spektrum fal elektromagnetycznych. Najlepiej ten obszar obserwować w zakresie fal radiowych, które dostarczają najwięcej informacji o tych niezwykłych obiektach. W tym miejscu warto wspomnieć, że 12 maja mija druga rocznica opublikowania przez ESO (European Space Agency) obrazu czarnej dziury znajdującej się w centrum naszej galaktyki, znanej, jako radioźródło Sagittarius A. Zdjęcie wykonane zostało przez globalną sieć rozrzuconych radioteleskopów współpracujących w ramach projektu zwanego Teleskopem Horyzontu Zdarzeń (Event Horizon Telescope – EHT).

Zdjęcie radiowe czarnej dziury Sagittarius A*, po przetworzeniu na światło widzialne
Autor: EHT Collaboration

Tak wygląda centrum Drogi mlecznej. Niewidzialny obiekt może pomieścić masę czterech milionów Słońc. Obraz pokazuje ogromny dysk wirującej materii, której prędkość zbliżona jest do prędkości światła. Na szczęście, odległość wynosi około 26 000 lat świetlnych, a więc nie stanowi on zagrożenia dla naszej planety. Rozmiary widocznej czarnej dziury wraz z otaczająca materią są zaskakująco niewielkie. Cały widoczny obiekt można zmieścić w orbicie najbliższej Słońcu planety - Merkurego. Warto też podkreślić, że w tym projekcie badawczym, brali udział również polscy astronomowie.

Kwazar 3C273 z widocznym dżetem wystrzeliwanej materii z otoczenia czarnej dziury. Zdjęcie wykonane przez kosmiczny teleskop Hubble’a

Autor: ESA/Hubble & NASA

Miłośnikom astrofotografii warto podpowiedzieć, że w gwiazdozbiorze Panny znajduje się inny kwazar, o symbolu 3C273, który należy do najjaśniejszych tego typu obiektów i jest na tyle jasny, że można wykonać jego zdjęcie przy niewielkiej, kilkunastosekundowej ekspozycji. W dobrych warunkach atmosferycznych może być zaobserwowany nawet przez amatorski teleskop.

Obraz tego obiektu wykonany w warunkach amatorskich nie będzie tak atrakcyjny, jak z teleskopu kosmicznego Hubble’a, ale może dać wiele satysfakcji, z racji zarejestrowania obiektu odległego o 2,5 miliarda lat świetlnych.